Հինը մեռնում է, բայց նորը դեռ չի ծնվել․այդ միջթագավությունում հրեշներ են ծնվում։
— Գրամշիի էս խոսքը գրքիդ բնաբան դիր, Վահան, լրիվ մեր իրականությունն է։
— Յա, հլը թարգմանի, Եվուլկա։
Ավելի ճիշտ՝ մեր հետսովետական շրջանի ծիլ տված մտավոր-քաղաքական իրականությունը։
Օրինակ՝ դարդոտվել հայ պատրիարխալ համակարգում ամուսինների կողմից ծեծվող կանանց մասին, բայց չազդվել ադրբեջանցու կողմից հայ կնոջ խոշտանգումից՝ այս միջթագավորության հրեշային դեմքերից մեկը չէ՞։
Կամ՝ ողբալ հայերի դեմ թուրք-ադրբեջանական ատելության դրսևորումներից, բայց անտարբեր ու լուռ լինել հայ աշխատավոր տղամարդու ու հատկապես կնոջ առօրյա շահագործման ու կյանքի հետ անհամատեղելի, անմարդկային պայմանների հանդեպ: Lինել հայկական պետության պաշտպան, բայց քարոզել, որ պետությունը չպետք է խառնվի հայ մարդու խնդիրներին՝ այս միջթագավորության հրեշային մեկ այլ դեմք չէ՞։
— Ես որ ձախ էի, դու դեռ չէիր ծնվել, Վահան, բայց հիմա կարգին ձախ ես դարձել ,- մեր մշտական հումորով կծոցին էր՝ ով ում ձախ դարձրեց։ Հա, մեկ էլ՝ ով ում առաջինը կպցրեց։
— Հորդ թայ եմ, Եվուլկա։
Էդ կապ չունի, — ծավալվում էր թեման,- ես 20 տարեկանում ազգային ձախ էի, Վահան ջան, դու էդ ժամանակ հլը աջ ազգայնականությունից լիբերալիզմի ոլորաններում էիր։ Բա քո լիբերալ տուսովկեքը։ Հիշո՞ւմ ես, էն լևոնական նկարիչը, որ հայ-թուրքական բարեկամությունից էիք խոսում, ես պատահական մեջ ընկա մի նախադասությամբ՝ քանի ցեղասպանությունը չեն ճանաչել, ինչ հարաբերությունների կարգավորում, տարավ-բերեց, թե դու դաշնակ ես, քեզ հետ խոսել չի լինում։ Պապանձվեցի, առաջին անգամ էր լևոնական պեդանտությունը դաշնակ արգումենտով բերանս փակում։
Էս բանավեճը Վահանը շարունակում է «Դառը ծովում»։
Ամերիկայի բնիկներին ապրումակցում ես, որ իրենց տարածքներ ներխուժեցին եվրոպացիները ու իրենց դուրս մղեցին հայրենիքից, իսկ որ թուրքը 200 տարի մեզ կոտորում է, մեր հայրենիքը մաս-մաս ձեռներիցս խլում, հերիք չի, Սովետի տարիներին էլ թաքուն-թաքուն, դանդաղորեն ներխուժում ու տարածվում մեր հոշոտված 29 հազար քմ2 հանրապետությունում, իսկ դու՝ որպես ձախ, ազգայնականության դրոշմից խույս տալով, ինտերնացիոնալ ես խաղում, թե սա ձեր հայրենիքն է, ովքեր ուզում են ապրել ու ծառայել նրան, մնացեք։ Է՜հ, ինտերնացիոնալ ենք, ախպե՛ր։
Բայց էս լևոնական նկարչի դոսյեն ամեն անգամ չէի բացում, որովհետև Վահանը ծանր էր տանում, լրջանում էր․․ Ու գնաաաց, է՛լ գող փիսո, է՛լ քաչալ շուն․․․
Դիվանբաշին իմ ղեկավարն եղավ՝ անկախ իր կամքից։ Մարքսիստ Դավիդ Մանդելը։ Նոր էի սկսել հետը շփվել ու զարմացել էի՝ պատից Լենինի նկարն է կախել, բայց Քվեբեկի անկախության համար է պայքարում։ Յա, Եվուլկա, փաստորեն անկախության համար պայքարելուց պարտադիր չի ատել կոմունիստներին ու առհասարակ համայնավարությունը։ Ու Մանդելի դասերը տանը պատմելով՝ Վահանի հետ բացում էինք Քվեբեկի ազգային ձախականության էջերը։
Էդ ժամանակ նոր էինք Քվեբեկում հաստատվել, դեռ չգիտեինք, որ Կանադայի ֆրանսախոս նահանգի կեսը Մանդել է՝ ձախ սոցիալիստ ու ազգային անկախական։
«Դառը ծովում» Վահանը ձևակերպելու է իր նոր աշխարհայացքը, որ օդից չընկավ, այլ փազլ-փազլ հավաքվեց իր տարբեր ժամանակների կողմնորոշումներից, դրանց վերանայումից ու սխալներից, տարբեր շրջանների հրապարակումներից ու խոհերից, որ տեղ են գտել վեպի մեջ։ Որ ասում էինք՝ էդ հոդվածներդ վեպում մի քիչ կրճատի, շատ երկար են, շեղում են ընդհանուր մտքից, ասում էր՝ չեք հասկանում, ինչ եմ ուզում անել։
Ինքն անցել էր Գրամշիի նկարագրած հնի ու նորի փլատակների միջով։ Հնի՝ Սովետի փլուզման, 88ի շարժման ազգային նոր զարթոնքով, որ փշրվեց, կտոր-կտոր եղավ կապիտալիզմի բուլդոզերի տակ։
Ո՞վ Սխալին մտցրեց մեջդ, որ քեզ տարին մեկ ավերում է, Սովե՞տը, դպրո՞ցը, տո՞ւնը, բա՞կը, գենե՞րը, ընկերվարությունից դրամատիրության անցո՞ւմը, ազատականությունից համայնավարության անցո՞ւմդ, կողմնորոշումդ փոխե՞լը, էլի՞ փոխելը, ամեն անցում իր սխա՞լը մտցրեց, ամեն կողմորոշում նախկին կողմնորոշումդ մեխեց մեջդ որպես սխա՞լ, ի՞նչ մասնագետ է պետք, որ սխալդ հանի, ատաղձագո՞րծ, թուղթուգիր բացո՞ղ, հոգեվերլուծո՞ղ, հոգևորակա՞ն, քրիստոնյա հոգևորակա՞ն, հնդիկ սադհո՞ւ։ Նա քեզ կժպտա, կասի՝ սխալներ չեն էդ, սխալներն անցան ծաղիկների հետ, դու ուղղակի վերածվել ես մի գեղագիտակի, որի վրա փայլատակում են պատմական անցումների անդրադարձները։
Հայ անկախական մտավորականությունը մեծ մասամբ ի վիճակի չեղավ տեսական-քաղաքական գնահատական տալ անկախ Հայաստանի լիբերալ համակարգի բերած ավերներին։ Շատերը մնացին սովետական դիսիդենտի կարգավիճակում, գրանտ ստացան, սկսեցին դեմոքրասի երգել ու կոռուպցիան քննադատել։
Մինչև 2018-2020 թվականները, ազգայնականներն ուրախ ու բավարարված էին․ տարածք են ազատագրել։
Լիբերալներն ուրախ էին ու կարծես դեռ են․ խոսքի ազատություն էին ստացել ու տուֆտում էին անարգել։
Անհանգիստ էին նրանք, ովքեր տարածքից ու ազատության մասին կոնցեպտներից անդին տեսնում էին մարդուն։ Ովքեր անկախ հայրենիքի ազատագրված տարածքներում, ազատ շուկայի նոր դրախտում տեսնում էին հայ մարդու օրեցոր թշվառացումը, ամեն օր մատը մի վերքի դնում, բացում այն, ու հոսում էր թարախը, որ անհնար էր թաքցնել։ Անհնար էր չտեսնել ու հարցականի տակ չդնել էդ ընտրությունը։
-Հերս ինձ միշտ ասում էր «դժգոհ տարր»։
Դժգոհ տարր չէ, ձախական, քննադատ միտք, որ զգայուն էր անարդարությունների հանդեպ, ու չէր լռում, անգամ եթե պետք է կարծատիպեր կոտրեր։ Օրինակ՝ ո՞վ ռիսկ կաներ հայ լիբերալ միջավայրում հանկարծ Սովետ գովել, միանգամից պիտակն ու խարանը կճպպցնեին՝ աղբաման։
Նրանք, որ տեսնում էին մարդուն, նրա աղճատված ու կապիտալիզմի բորենուն հանձնված ճակատագիրը, չէին կարող չհիշել սովետական մարդուն, որ չէր շահագործվում մարդու կողմից, որ հարուստ չէր, բայց նաև չէր վախենում անտուն մնալուց, սովից մեռնելուց, հիվանդանալուց։ Իր շրջապատի խարանները հեչ, Վահանը «Դառը ծովում» ուրիշ տեղ է տանում իր սկզբունքային վայրիվերումները։
Սովետական անցյալն ամեն անգամ գովելիս դավաճանության զգացողությունը բարձրանում է կոկորդս, դավաճանում եմ խեղճ տատիկիս՝ Վարդանուշին, խեղճ պապիկիս՝ Վահանին, մամայիս՝ Բյուրակնին, Սովետը նրան որբ դարձրեց, վեց ամսական էր, երբ հորը տարան, տասը տարեկան, երբ գալիս, մորը տնից տանում են։
Վահանի նախնիները նույնպես անցել էին այդ փուլերով։ Այդպես էլ սոցիալիզմ չկառուցած ու այդ ճանապարհին իբրև թե խոչընդոտ ազգայնականներին խժռող ստալինյան ռեժիմով։
Էն մեծ պարտքը՝ Ռատիխանի, Վարդանուշի ու Վահան Չերազի նկատմամբ։ Հորս հորը՝ Ավետիս Կիրակոսյանին, հեղափոխական մականունը՝ Ռատիխան, հավատավոր կոմունիստ, 1937-ի դեկտեմբերի 10-ին գնդակահարում են, մամայիս հորը՝ Վահան Չերազին, հավատավոր ազգայնական, գնդակահարում են 1928-ի հունվարի 9-ին, մամայիս մամային էլ՝ Վարդանուշ Չերազին, օրիորդականով՝ Անդրեասյան, գնդակահարում են 1937-ի դեկտեմբերի 26։
Լավ կատակ է, որ գլխիս խաղաց կյանքը՝ ինձ դարձնելով չկողմնորոշված, անսկզբունք․ ո՞ր սկզբունքին հետևեմ՝ հավատարմությա՞նը, պարտքի զգացողությա՞նը պապիս՝ Վահան Չերազի ու տատիս՝ Վարդանուշ Չերազի համար, պապիս՝ Ավիսի համար, թե՞ նաև պապիս դավանած համայնավարությանը, որին ինքս էլ սկսեցի դավանել։
Էս հարցականների պատասխաններն են ձևակերպելու ազգային ձախ՝ ընկերվարական նրա աշխարհայացքը։
Որ տեսա Քվեբեկի համալսարանի պրոֆեսոր Միշել Ռոշը՝ էլի մարքսիստ ու անկախական, նոր գիրք է գրել՝ «Ազգային հարցը սոցիալական հարց է» վերնագրով, անմիջապես վազեցի շնորհանդեսին։ Մոտավորապես գիտեի, սա էն տեսությունն է, որ Վահանը փնտրում էր իր «Դառը ծովում»։
Ազգերի մասին խոսելիս, պետք է փոխել հարցի ձևը,- գրում է Միշելը։ Պետք է հասկանալ, թե ով է ազգը, փոխանակ փնտրել, թե ինչ է այն։ Միշելը մարքսիստի հայացքով ազգը բաժանում է երկու տարբեր ազգային մշակույթների, որ դասակարգային բաժանման արդյունք է։ Վահանը մի քանի տարի առաջ հայ էթնոսը բաժանեց երեք քաղաքական ազգի՝ 29 հազարականներ՝ լոկալ ազգայնականներ, միասնականներ՝ Հայաստան-Արցախ, և Սփյուռք։ «Դառը ծովի» պրպտումները տանում են ազգայնականության մեկ այլ հարթություն՝ մարքսիստական տեսություններից ներշնչված։
Միշել Ռոշը իր գրքում նշում է, որ մարքսիզմը ոչ թե առհասարակ մերժում է ազգայնականությունը, այլ հատկապես քննադատում այն պետություններին, որոնք ազգայնականությունը գործիք են դարձնում ի շահ իշխող դասակարգերի։ Ըստ նրա, աշխատավոր դասակարգը պետք է իր շահերը հստակ առանձնացնի իշխող դասակարգից և ինքն իրեն հռչակի ազգ։
Հաճախ հնչող Մարքսի միտքը՝ թե պրոլետարները հայրենիք չունեն, ավելի հստակ է բացատրվում Միշելի գրքում։ Մարքսը ոչ թե մերժում է հայրենիքի գաղափարը, այլ ասում, որ իշխանությունը վերցնելով՝ աշխատավոր խավը ինքն իրեն է հռչակում ազգ ու հայրենիք։ Ազգն է այն տեղը, ուր աշխատավորները շահագործվում ու ճնշվում են իշխող խավի կողմից, բայց միևնույն ժամանակ այնտեղ են մղում իրենց քաղաքական, տնտեսական ու գաղափարաբական պայքարը։ Ազգի ներսում է, որ աշխատավորները պետք է հաղթանակ տանեն բուրժուազիայի դեմ։ Ուրեմն ազգայնականությունը կարող է լինել ոչ միայն բուրժուական, այլ աշխատավորական, այսինքն ազգը արժևորվում է աշխատավորների կողմից ու ծառայում նրանց շահերին։
Այլ կերպ ասած՝ Մշակ բանվոր, ռենչպեր ախպեր, արի միանանք, մի բռունցք դառնանք։ Խոր քուն մտած Դաշնակցության հիմնը, որն էդպես էլ չի կարողանում վերադառնալ իր ակունքներին։
Նույն գրքում հեղինակը վերլուծում է Լենինի մտքերը ազգայնականության մասին, որից կարծես լավ տեղյակ էին Սովետական Հայաստանի համալսարանականները։ 88-ի Շարժման սկզբում Լենին էին ցիտում, հետո չգիտես ինչու որոշեցին տապալել նրա արձանը։ Արցախյան շարժումը սկզբում հենվում էր Լենինի էն մտքի վրա, որ ազգային անկախության ու ճանաչման համար պայքարը չի հակասում ինտերնացիոնալիզմի գաղափարին։ Լենինը տարանջատում էր ազգայնականության առաջադիմական բովանդակությունը իր հետադիմական գծերից։ Ճնշված ազգերի ազատագրական շարժումները պայքար են հետադեմ իմպերիալիստական ճնշող ազգայնականության դեմ, որը ծառայում է իշխող դասակարգի շահերին։ Ըստ Լենինի՝ ճնշող ազգերի պրոլետարները չեն կարող բավարարվել ստերեոտիպային, ծեծված պացիֆիստական նախադասություններով։ Նրանք պետք է պայքարեն իրենց իմպերիալիստական պետություններում ճնշված ազգերին ուժով պարտադրված սահմանների դեմ, այլ կերպ ասած՝ ճնշված ազգերի ինքնորոշման համար։ Հակառակ դեպքում, ո՛չ վստահություն, ո՛չ համերաշխություն հնարավոր չեն ճնշված ու ճնշող ազգերի պրոլետարների միջև։
Դեռ Լենինն է հարցականի տակ դրել Լառա Ահարոնյանի՝թուրք-հայկական մերձեցման ջանքերը , իսկ նրանից հետո հետթավշյա կառավարության խաղաղության ծրագիրը ցեղասպան գաղութացնող Ադրբեջանի հետ։ Լենինից հետո շատ այլ ձախ մտածողներ, հատկապես հակագաղութային շարժման ժամանակ խոսել են ճնշված ու ճնշող ազգերի անհամատեղելիության մասին, եթե չկա արդարություն ու փոխհատուցում։ Վահանն էլ է «Դառը ծովում» հղումներ տալիս Լենինին՝ ընդդիմանալով ընտանիքի գաղափարներին, լիբերալ շրջապատին, ազգայնականներին։
Ապա Միշել Ռոշը տարբեր հետազոտություններ է մեջբերում, որ բացահայտում են ազգային ինքնության և սոցիալական պետության միջև գոյություն ունեցող կապը։ Ըստ այս հետազոտողների, ազգային ազատագրման շարժումների քաղաքական հաջողությունը ավելի հավանական է դառնում, երբ այն պարունակում է սոցիալական բովանդակություն, այսօր արդեն՝ բնապահպանական նույնպես։ Այս գրքից նաև իմանում ենք, որ Մարքսի վաղ շրջանի աշխատանքներում կան հետաքրքիր կետեր ազգային ինքնության մասին։ Ըստ նրա՝ իրական ազգային ինքնության ամրապնդման համար անհրաժեշտ է ոչ միայն իրավական ու քաղաքական հավասարություն, այլ նաև սոցիալական ռեֆորմներ, որոնք կարգելեն խոշոր սեփականատերերին իշխել նրանց վրա, որ սեփականություն չունեն, թե՛ հանրային և թե՛ մասնավոր դաշտում։
Սոցիալական պետությունը հակադրվում է ազատ շուկայի թելադրանքներին։ Այն ամրապնդում է ազգային պատկանելության զգացումը։ Լեզվի ու մշակույթի հետ մասնակցում է ազգային ինքնության կառուցմանը։
Էս գիրքը կարդայի ու թարգմանեի Վահանի համար։
—Եվուլկա, մի հատ կոֆե չխմե՞նք, սիրով-ջերմությամբ, վաղուց չենք զրուցել․․․ Ու երեք ժամանանոց կոֆեին կհաջորդեր Վահանի ստեղնաշարի աղմկոտ եռանդուն տկտկոցը։ Հաստատ ֆեյսբուքի ստատուս կդառնար։ Ու երբ ինքը ֆեյսբուքից խռոված էր լինում, իմ հաշվից էին գրվում մի շարք մեկնաբանություններ։ Դրանց շնորհիվ մի քանի ֆռենդ եմ կորցրել, մի քանի տեղից էլ՝ լրիվ բլոկվել։ Բայց իմը ծաղիկներ էին, համեմատ Վահանի անդրօվկիանոսային մարտերի հետ։
-Քեզ չեն սիրում, դրա համար քո հոդվածին հղում չեմ տալիս,- Մարինեն էր ասել Վահանին։
Մարինեի խոսքերը Խորենացու շքանշանի նման պահում եմ դարակում։ Ու հրում ես ինքդ քեզ ձախ, ձախ, ձախ՝ կառուցելու քո խրամատը, էնտեղ ուր խարանները շքանշաններ են դառնում։
Վահանի խրամատը ձախ գնալով ընդարձակվում էր։ Ճնշված սեռական փոքրամասնությունների պաշտպանությունից տարածվում մինչև կրոնական ու ազգային փոքրամասնություններ, ապա ճնշված ու շահագործված աշխատավոր խավերին ներձուլում է նաև ազգային հարցը։ Ախր հակառակն է դժվար պատկերացնել։ Լինել ճնշված-ճզմված ազգի ներկայացուցիչ, դոշ տալ ճնշված կանանց իրավունքների համար, փառավորվել զինված պաղեստինցի կամ քուրդ կանանց մասին ֆիլմեր նայելով, մեկ էլ հերթը հասնի հայերին՝ թե վայ, էս ռազմագիտության դասերը պետք է հանել կրթական համակարգից, ազգայնական միլիտարիզմը քըխ է, քը՛խ։
Հայ ժողովրդի ճնշվածության տարբեր հարթություններն իրար գումարվելով ավելի էին ամրապնդում Վահանի խրամատի պատերը։
Ճնշված ներսից, տղամարդ թե կին, խոշոր կապիտալի կողմից, առանց աշխատանքային իրավունքների, գրեթե ստրկական շահագործման ենթակա հայ ժողովուրդ։ Դեռևս առանց սահմանելու ինքն աջ է, թե ձախ, Վահանն արդեն գրում էր նրանց մասին․ ՍԱՍ սուպերմարկետում աշխատող վաճառողուհու, որի ոտքերը ուռել էին կանգնած մնալուց, նստելու իրավունք չուներ՝ 10 ժամ շարունակ։
Ճնշված ներսից՝ կանայք, որոնք ավելի հաճախ են հայտնվում սպառողական շուկայի աշխատատեղերում, ցածր աշխատավարձով ու մեծահարուստ տղամարդկանց քմահաճույքներին ենթակա, որևէ օրենքով չպաշտպանված։
Ճնշված դրսից՝ տղամարդ թե կին, ադրբեջանցիների զենքի սպառնալիքի տակ իրենց տները լքելով, իրենց ունեցվածքը, դաշտերը, արտերը, այգիները, հայրենիքը մի օրում կորցնելով։
Այս բազմաչափ ու տարավեկտոր ճնշումներին ենթարկվել են գրեթե բոլոր հայերը, Հայաստանում ու Արցախում, ամեն մեկը յուրովի, ամեն մեկը մեկ կամ մի քանի հարվածով, ու էս ճանապարհին մեր հագի շապիկը ցնցոտի է դարձել։
Իմ վրա ոչ Սովետը եկավ, ոչ էլ անկախությունը։ Մամաս ասում էր, թե շապիկով եմ ծնվել, ուրեմն երջանիկ ծնունդ եմ։ Սովետով ու անկախությամբ ձգվող անհայտ հանգրվանով ճանապարհին շապիկը ցնցոտի՞ է դարձել, որով մերկ մասերդ ուզում ես ծածկել։
Վահանի գիրքը նոր տեսություն է բացում հայ ժողովրդի համար, նոր քաղաքական տեսություն, երևի նաև նոր գրական տեսություն։ Բայց գրականի մասին ես չեմ գրի։ Քաղաքական՝ որտեղ մեկտեղում է համայնականն ու ազգայինը։ Լոկալ ազգայնականների, միասնականների ու սփյուռքի կողքին Վահանը հայ աշխատավորներին ու գյուղացիներին հրավիրում է իրենց հռչակել որպես հայ ազգ։ Չկա այլընտրանք փոքր ժողովուրդների համար։ Մեր ներկայի ավերները անհատապաշտության ու էգոյի՝ կապիտալիզմի արդյունքն են։
Քաղաքական միտքը, որ խորանում ու երփներանգվում է Վահանի անձական, ընտանեկան պատմությամբ։
Եղբայրս՝ Ավետիք, քույրս՝ Վարդանուշ, ես երրորդն էի և ժառանգություն ստացա Վահանչերազը։ Մա՛մ ջան, իսկն է, իմ անունն է իմ ժառանգությունը, անունս դաջվածք է մի տեղում, որ անընդհատ փնտրել, փնտրել եմ, ու թվում է, թե արդեն գտնում եմ, տաղավար է, որտեղ ձեռք են սեղմում Ռատիխանն ու Վահան Չերազը։
Էսօր նորից քաղաքական խմորումների առաջ ենք։ Մարինե Պետրոսյանը մի բան ճիշտ է ասում՝ մինչև քաղաքականին հասնի, խմորումները պետք է մտավոր դաշտում տեղի ունենան։ Վահանը ուրիշ աշխարհից այդ դուռն է բացում։ Հայերիս մտավոր աշխարհում պետք է ձեռք սեղմեն համայնավարը՝ Ռատիխանն ու ազգայնականը՝ Վահան Չերազը։
Եվա Հակոբյան