Հիշողությունը որպես մարդկանց կառավարելու միջոց

Բրեդբերիի «451 աստիճան ըստ Ֆարենհայթին», Օգավայի «Հիշողության ոստիկանությունը» և Փաշինյանի Հայաստանը

Ռեյ Բրեդբերիի «451 աստիճան ըստ Ֆարենհայթի» վեպն իմ կարդացած առաջին «մեծական» գրքերից է, որ երևի տասնմեկ-տասներկու տարեկանում եմ կարդացել։ Դեռ այդ տարիքից որպես ընթերցասեր ու հեռուստացույցը տանել չկարողացողի՝ Բրեդբերիի գործը դուրս եկել էր։ Գրքերը կարևոր են, խորը գիտելիքի աղբյուր, եկեք դրանք հեռուստացույցով չփոխարինենք. մոտավորապես սա էր «Ֆարենհայթից» հասկացածս։ Ու մանկությանս այս գիտաֆանտաստիկ վեպին երբեք չէի վերադառնա ու չէի բացահայտի, որ այն միայն գրքերի մասին չէ, եթե Կոպենհագենում մեր ընթերցողների ակումբը չընտրեր այն որպես հերթական գիրք։

Բրեդբերիի «451 աստիճան ըստ Ֆարենհայթի» վեպում հրշեջները ոչ թե կրակ են հանգցնում, այլ այրում են գրքերը։ Այդ հորինված հասարակությունում գրքերը հնացած են, անցյալի մաս են կազմում, ու այլևս ոչ ոք դրանք չի կարդում։ Մի կողմից, դրանք արգելված են, ու ում մոտ հայտնաբերում են, անպայման այրում են։ Մյուս կողմից, մարդիկ դրանց կարիքը չեն զգում ու կամաց-կամաց մոռանում են, թե գրքերն ինչի համար են եղել։

Գլխավոր հերոսը՝ Մոնթագը, որ այդ հրշեջներից մեկն է, հանդիպելով երիտասարդ Քլարիսին՝ կամաց-կամաց սկսում է հասկանալ, որ ինքը հեչ էլ երջանիկ չէ այդ հասարակությունում ապրելով, որ ինչ-որ բան պակասում է, ու հավանաբար գրքերն են։ Մոնթագն իր հարցերի պատասխանը փնտրում է պրոֆեսոր Ֆաբերի մոտ։ Բայց Ֆաբերը Մոնթագին բացատրում է, որ խնդիրը գրքերը չեն. «Ձեզ ոչ թե գրքեր են հարկավոր, այլ այն, ինչ երբեւէ եղել է դրանցում»։ Ես էլ, որ ապրում եմ տպագիր գրքերից կամաց-կամաց հեռացող քսանմեկերորդ դարում, Բրեդբերիի այս վեպը երկրորդ անգամ ոչ թե կարդում էի, այլ լսում աուդիոտարբերակը։

Բայց «Ֆարենհայթում» գրքերը միայն հարցի մի փոքր կողմն են։ Այստեղ ամբողջովին կառավարվող հասարակություն է, որին թելադրել են ինչպես մտածել ու ինչ անել։ Այստեղ հյուրասենյակի պատերին ցուցադրվող կադրերն են օրակարգ թելադրում։ Այստեղ ուրիշ կերպ մտածող, տեղեկատվության ուրիշ աղբյուր փնտրող (գիրք կարդացող) մարդիկ փոքրամասնություն են ու պատժվում են։

Նմանատիպ վեպ է նաև ճապոնացի Յոկո Օգավայի «Հիշողության ոստիկանությունը», որտեղ մի կղզուց պարբերաբար ինչ-որ իրեր կամ կոնցեպտներ «անհետացվում» են. թռչուններ, վարդեր, օրացույցներ (որոնց հետ տարվա եղանակների կոնցեպտը), գրքեր և այլն։ Առարկաների անհետացվելու հետ դրանք վերանում են նաև մարդկանց հիշողությունից։ Սակայն կան փոքրաթիվ մարդիկ, որոնք հիշում են անհետացվող առարկաները։ Ինչպես Բրեդբերիի «451 աստիճան ըստ Ֆարենհայթում» հրշեջներն են վերահսկում, որ մարդիկ գրքեր չունենան, էնպես էլ Օգավայի վեպում հիշողության ոստիկանությունն է վերահսկում, որ «անհետացված» առարկաներ տներում չլինեն։ Իսկ հիշող մարդկանց ձերբակալում ու տանում են անհայտ ուղղությամբ։

Սակայն էական տարբերություն կա երկու գրքերի գլխավոր հերոսների միջև. Մոնթագը ուշքի է գալիս, սկսում գրքեր պահել, դիմադրել համակարգին։ Իր սեփական տունը վառելուց հետո ի վերջո փախչում է, գտնում համախոհների, որոնցից յուրաքանչյուրը որևէ գիրք անգիր գիտի (կենդանի «աուդիոգի՞րք»)։ Օգավայի անանուն գլխավոր հերոսուհին թեև հասկանում է ինչ է կատարվում, սակայն դիմադրել չի կարողանում. անհետացումներն ու մոռացումն իր վրա էլ են ազդում։ Իհարկե, կա խմբագիր Ռ.-ն, որը փոքրաթիվ չմոռացողներին է պատկանում ու որը հիշողության ոստիկանությունից թաքնվում է հերոսուհու տանը և պատմում անհետացված առարկաների մասին։ Բայց ի վերջո էդպես էլ հերոսուհին չի կարողանում դիմադրել համակարգին, ու երբ մարմնի մասերն են հերթով անհետացվում, վերջում նրանից միայն ստվեր է մնում։

Այս առումով Բրեդբերիի վեպը, ի տարբերություն «Հիշողության ոստիկանության», հույսը չի կոտրում. պատերազմ է սկսվում, քաղաքը հողին է հավասարվում, և միայն քաղաքից դուրս գտնվող այլախոհ «խոսող գրքերն» են կենդանի մնում՝ այսպիսով հնարավորություն ստանալով նոր հասարակություն ստեղծել, որտեղ գրքերը նորից կենտրոնական դեր կկատարեն։

Բրեդբերիի ու Օգավայի վեպերը Նիկոլ Փաշինյանի Հայաստանն են հիշեցնում. այստեղ փորձում են Արցախը մոռացության մատնել։ Պաշտոնական հաղորդագրություններում Ադրբեջանի յուրաքանչյուր հարձակման ժամանակ «հայ-ադրբեջանական սահման», ոչ թե «շփման գիծ» տերմինի գործածվում։ Աննա Հակոբյանը գրքակատվային ու ֆուտբոլային գրառումներ է անում սոցիալական ցանցերում Արցախի շրջափակման ժամանակ։ Երևանում մանկական Եվրատեսիլ է անցկացվում։ Քաղաքը ճոխ զարդարվում է Նոր տարվա համար՝ առանց որևէ մի նշույլի, որ մի քանի հարյուր կիլոմետր այն կողմ մեր հայրենակիցները շրջափակման մեջ են։

Իսկ Արցախի մասին հիշողները, ինչպես «Ֆարենհայթում» ու «Հիշողության ոստիկանությունում», պատժվում են սարքովի, կարած քրեական գործերով. Նիկոլ Փաշինյանի ոստիկանությունը նույն հրշեջների ու հիշողության ոստիկանության դերն է կատարում։ Պատժի տեսակ է նաև ասարակության պարսավանքին արժանացնելը. «որ հրապարակը չզարդարվի, շրջափակումը կվերանա՞», «կյանքը շարունակվում է», «հո չենք նստելու, սաղ օրը լացուկոծ անենք» և այլն։ «Ֆարենհայթում» էլ Մոնթագի կինը և նրա ընկերուհիներն են նույն դերը կատարում։

Բայց ի՞նչ անել։ Ի՞նչ վերջաբան ընտրել, երբ մարդկանց հիշողությունը կառավարվում է մի առավել մեծ համակարգի կողմից, որին դիմադրողները փոքրաթիվ են ու լռեցվում են։ Սրա պատասխանն էլ Բրեդբերին ունի այլախող Գրեյնջերի ձայնով, որը Մոնթագին բացատրում է. «…չի կարելի մարդկանց բռնությամբ ստիպել, որ լսեն։ Նրանք պետք է իրենք հասկանան եւ իրենք մտորեն, թե ինչո՞ւ այսպես եղավ, ինչո՞ւ պայթեց աշխարհը իրենց ոտքերի տակ։ Այսպես չի կարող հավերժ շարունակվել»։

Բրեդբերիի ու Օգավայի վերջաբաններից ընտրում եմ առաջինը։ Մենք ստվեր չենք դառնա, ամեն ինչ, էդ թվում մեր մարմինները մոռացության չեն մատնվի, այլ կգա մի օր, որ փաշինյանական ամբողջ համակարգը կփլվի, ու այդ ժամանակ «քայլող գրքերի» կամ «հիշողների» կարիքը շատ մեծ կլինի, որ կառուցվի նոր համակարգ, որի կենտրոնում կլինի ազգային կոլեկտիվ հիշողությունն ու համերաշխությունը դասակարգերի միջև։